Các lý thuyết về hành động xã hội - Phần III

Các quan điểm và lý thuyết về hành động xã hội

Những đặc trưng của thuyết hành động phân biệt với thuyết cấu trúc

Trong một cách nhìn đơn giản hóa, các lý thuyết xã hội học phân thành hai hướng chính: quan điểm cấu trúc và quan điểm hành động xã hội. Một số lý thuyết theo quan điểm sau, thay vì xem hành vi con người chủ yếu bị quyết định bởi xã hội, thì lại xem xã hội là sản phẩm của hoạt động con người. Chúng nhấn mạnh vào tính có ý nghĩa của hành vi con người, không cho rằng điều này trước hết bị chi phối bởi cấu trúc xã hội. Tiếp cận này thường gọi bằng nhiều tên: tiếp cận hành động xã hội, xã hội học diễn giải, xã hội học vi mô, tương tác luận.

Xã hội học hiện đại có hai biến thể chính của kiểu xã hội học này: đó là tương tác luận biểu trưng và phương pháp luận thực hành. Tương tác luận biểu trưng giải thích hành vi con người và xã hội thông qua việc xem xét cách thức mà con người lý giải hành động của người khác, phát triển một tự quan niệm hay là tự hình ảnh về bản thân và hành động theo cách có ý nghĩa. Một số nhà tương tác luận biểu trưng thừa nhận sự tồn tại của cấu trúc xã hội nhưng cho rằng các cấu trúc này là có tính lỏng, thường xuyên biến đổi thích ứng với tương tác. Phương pháp luận thực hành không thừa nhận sự tồn tại của cấu trúc xã hội. Đối với nhà phương pháp luận thực hành, thế giới xã hội bao gồm những xác định và những sự phạm trù hóa các thành viên xã hội. Các ý nghĩa chủ quan chính là hiện thực xã hội. Công việc của nhà xã hội học là lý giải, mô tả, và trên hết là thấu hiểu cái hiện thực chủ quan ấy.

Nhà lý thuyết hành động khác với nhà xã hội học cấu trúc ở ba điểm: thứ nhất, họ chú ý đến tương tác vi mô hơn là toàn bộ xã hội. Thứ hai, họ không tán thành ý tưởng về một hệ thống xã hội có tính cố kết. Thứ ba, họ không cho rằng hành động con người chỉ đơn giản là sản phẩm của hệ thống xã hội bao quanh.

Các lý thuyết hành động không chỉ nói đến hành động. mà họ chủ yếu nói đến tương tác. Chính vì vậy mà đôi khi quan điểm hành động được gọi là tương tác luận. Nhà tương tác luận quan tâm tìm hiểu quá trình tương tác giữa các cá nhân với những giả định dưới đây.

Con người gán ý nghĩa cho các hành động của họ.

Ý nghĩa là khía cạnh trọng tâm của hành động.

Để hiểu hành động cần phải lý giải các ý nghĩa mà các tác nhân gán vào những hoạt động của họ.

Các ý nghĩa không phải là những tổng thể cố định, chúng phụ thuộc vào bối cảnh và sự tiến triển của chuỗi tương tác. Chúng được tạo ra, phát triển, cải biến, biến đổi trong quá trình tương tác thực tế. Như vậy, hiện thực xã hội được kiến tạo nên bởi tương tác gắn với sự biến đổi của các ý nghĩa.

Tự quan niệm. Trong tương tác, hành động của một chủ thể phụ thuộc một phần vào việc chủ thể đó lý giải cái cách mà các chủ thể khác nhìn và đánh giá mình. Vì vậy, tương tác luận chú ý đến ý tưởng về bản ngã: các cá nhân phát triển các “tự quan niệm", tức là bức tranh về bản thân. điều có ảnh hưởng quan trọng đến hành động của họ. Một "tự quan niệm" được phát triển từ các quá trình tương tác, bởi vì phần lớn nó là sự phản ánh của những phản ứng của người khác đối với mình. Các chủ thể có xu hướng hành động theo cái tự quan niệm của họ. Charles Cooley (1902) đã nêu lên khái niệm "cái tôi phản chiếu để nói về điều này.

Kiến tạo ý nghĩa. Khi nhà tương tác luận quan tâm đến những định nghĩa tình huống và bản ngã, họ cũng phải tính đến quá trình trong đó các định nghĩa này được kiến tạo nên. Câu hỏi ở đây là việc kiến tạo ý nghĩa đã diễn ra như thế nào trong quá trình tương tác. Điều này đòi hỏi phân tích cái cách mà các chủ thể lý giải hành động của người khác và đòi hỏi phải hiểu được việc lý giải đó của các chủ thể trong bối cảnh mà ở đó tương tác đã diễn ra.

Sự dàn xếp vai trò. Cả nhà cấu trúc luận lẫn tương tác luận đều công nhận khái niệm vai trò, nhưng họ hiểu khác nhau. Nhà cấu trúc luận xem vai trò là do hệ thống xã hội đem lại, con người đóng các vai trò của mình theo kịch bản mà hệ thống xã hội đã đưa ra. Nhà tương tác luận cho rằng các vai trò thường là không rõ ràng, khó hiểu, mơ hồ, nhập nhằng, mập mờ. Trạng thái này đem lại cho chủ thể một không gian đáng kể cho sự dàn xếp, thương thảo, thao diễn, ứng biến, sáng tạo hành động. Nói cách khác, vai trò chỉ cung cấp một bản chỉ dẫn rất chung cho hành động. Vấn đề là các vai trò đã được thực thi như thế nào trong tình huống tương tác. Vai trò hôn nhân và các cuộc hôn nhân thực tế là minh hoạ sinh động cho điều nói trên.

Như vậy, tương tác luận tập trung vào quá trình tương tác trong các bối cảnh cụ thể. Mọi hành động xã hội đều là có ý nghĩa. Do đó chỉ có thể hiểu được hành động khi phát hiện ý nghĩa mà các chủ thể gắn vào hoạt động của họ. Các ý nghĩa chỉ đạo hành động, nhưng cũng hình thành nên từ hành động. Chúng không cố định, không phải được đưa từ bên ngoài vào một lần là xong, mà được kiến tạo và dàn xếp trong quá trình tương tác. Trong khi tương tác với chủ thể khác, một chủ thể phát triển nên một tự quan niệm, điều có một hậu quả quan trọng, bởi vì chủ thể có xu hướng hành động theo cái định nghĩa mà anh ta tự quan niệm về bản thân. Việc hiểu sự kiến tạo ý nghĩa và tự quan niệm bao gồm việc đánh giá cách thức mà các chủ thể lý giải quá trình tương tác.

Quan điểm hành động xã hội cho rằng đối tượng nghiên cứu của khoa học tự nhiên và xã hội có những khác biệt căn bản, do đó phương pháp và các giả định của khoa học tự nhiên không thích hợp với việc nghiên cứu con người. Đối tượng của khoa học tự nhiên liên quan đến các sự vật, để hiểu và giải thích chúng chỉ cần quan sát chúng từ bên ngoài. Các sự vật không có ý nghĩa và ý định, chỉ đạo sự vận động của chúng. Trong khi đó, con người có ý thức: suy nghĩ, cảm xúc, ý định, nhận thức về bản thân. Đá đó, hành động của con người là có ý nghĩa: họ định nghĩa tình huống, gán các ý nghĩa cho hành động của mình và người khác, lý giải và hành động trên cơ sở những lý giải đó. Nếu như hành động nảy sinh từ các ý nghĩa chủ quan, thì nhà xã hội học phải phát hiện ra những ý nghĩa này thì mới hiểu được hành động. Họ không thể đơn giản chỉ quan sát hành động từ bên ngoài, tạo ra một logic áp đặt từ bên ngoài để giải thích nó, họ phải lý giải logic bên trong chỉ đạo các hành động của chủ thể.

Các nhà hành động xã hội không cho rằng xã hội có một cấu trúc rõ ràng chỉ đạo cá nhân hành động theo những cách thức xác định. Một số trong họ không phủ nhận sự tồn tại cấu trúc xã hội, nhưng cho rằng cấu trúc nảy sinh từ hành động của các cá nhân. Weber công nhận sự tồn tại của cấu trúc xã hội, nhưng phê phán quan điểm của Durkheim theo đó xã hội tồn tại một cách độc lập với các cá nhân. Tương tác luận biểu trưng công nhận có sự tồn tại của các vai trò xã hội, nhưng không cho rằng các vai trò đó là cố định, rõ ràng, được định hình bởi các "nhu cầu” của hệ thống xã hội. Hiện tượng luận và phương pháp luận thực hành còn cấp tiến hơn khi chúng không thừa nhận sự tồn tại của bất kỳ cấu trúc nào. Chúng cho rằng tất cả những gì mà nhà xã hội học phải làm là thấu hiểu và lý giải hành vi con người, phát hiện ra ý nghĩa đằng sau đó.

Quan niệm của Mác: con người sáng tạo lịch sử

Mác thường được xem là nhà cấu trúc luận và thực chứng luận, vì nghiên cứu của ông chủ yếu ở cấp độ vĩ mô, ông đặt cho mình nhiệm vụ khám phá những cấu trúc xã hội khách quan, ẩn ngầm bên dưới chi phối đời sống xã hội, và ông xem sự phát triển xã hội như là một tiến trình lịch sử - tự nhiên. Tuy nhiên, hiểu Mác như thế là không đầy đủ mặc dù không sai. Mác rất chú trọng đến cái mà ta có thể gọi là tiếp cận hành động xã hội, cả ở những luận điểm cũng như ở những công trình nghiên cứu cụ thể mà Mác đã làm.

Mác có một định nghĩa về xã hội như sau: "Xã hội - bất cứ dưới hình thái nào - là gì? Nó là sản phẩm của sự tác động lẫn nhau giữa người với người". Khi phân tích diễn biến của Công xã Paris, Mác đề cập: "... nếu những sự ngẫu nhiên không có tác dụng gì cả thì sự sáng tạo ra lịch sử sẽ mang một tính chất rất thần bí. Đương nhiên, những sự ngẫu nhiên này là một bộ phận trong quá trình phát triển chung và được những sự ngẫu nhiên khác bù trừ lại. Nhưng phát triển nhanh hay chậm, là phụ thuộc rất nhiều vào những sự ngẫu nhiên như vậy, kể cả sự ngẫu nhiên như tính cách của những người lúc đầu lãnh đạo phong trào".

Trong một bức thư viết năm 1 890, Friedrich Engels nói rõ: "Chúng ta tự sáng tạo ra lịch sử của chúng ta, nhưng một là sáng tạo với những tiền đề và những điều kiện hết sức rõ ràng... Hai là lịch sử đã diễn ra theo cái hướng là kết quả cuối cùng luôn luôn phát sinh từ những sự xung đột giữa nhiều ý chí cá nhân, mỗi ý chí cá nhân này lại do vô số những điều kiện sinh sống đặc biệt tạo ra" (C.Mác, 1976, tr. 96 và 97). ông cũng nhấn mạnh sự khác nhau giữa sự phát triển của tự nhiên và của xã hội ở một điểm căn bản: "Trái lại, trong lịch sử của xã hội, những nhân tố hoạt động là những con người có ý thức, hành động có suy nghĩ hay có ham mê, và theo đuổi những mục đích nhất định, không có gì xảy ra mà lại không có ý định tự giác, không có mục đích mong muốn" (C.Mác, 1963, tr. 357 -358).

Theo Tạp chí Khoa học xã hội